Als u denkt dat het kabinet naar individuele pensioenpotten wil vanwege de huidige 'onrechtvaardige' en niet meer bij de huidige arbeidsmarkt passende wijze van financiering van het pensioenstelsel, think again. Het kabinet denkt in BV Nederland termen en dan speelt er veel meer en dat heeft vooral gevolgen voor de middelbare en hogere inkomens.

In de discussie over het stelsel worden naast pensioenbelangen ook afgeleide belangen van de BV Nederland gemengd. Dat zijn bijv. de macro economische en begrotingsbelangen gehoed door het ministerie van Financiën en de Nederlandsche Bank met een rol voor Europa. Maar een grote bak met geld kent meer belangstellenden die in de naam van de BV Nederland daarvan gebruik willen maken, bijv. de energiesector.

De lange hypotheek – en pensioenbalansen

De minister van Financiën ziet met lede ogen aan dat de in Europees verband bezien typisch Nederlandse fenomenen van de langlopende hypotheekrenteschulden en pensioenpremie-verplichtingen, een verstorende rol spelen in het bevorderen en handhaven van een gestaag groeiende stabiele Nederlandse economie en ook nog eens slecht passen in het Europese begrotingskader. Financiën noemt dat het probleem van de lange balansen van de Nederlandse huishoudens. Veel Nederlandse huishoudens zitten aan de lastenkant vast aan langlopende hoge betalingsverplichtingen voor eigen huis en pensioen, en aan de batenkant zit veel geld vast in stenen en pensioenpotten.

et is Financiën al een tijdje duidelijk dat de oorzaak van deze fenomenen ligt in het Nederlandse belastingklimaat, d.w.z. in de genereuze belastingaftrek voor investeringen in pensioenen en een eigen huis. De in vergelijking met de rest van Europa hoge huizenprijzen in Nederland, veroorzaakt door die forse belastingaftrek staan sterk onder invloed van de financiële markten. Fluctuaties op die markten leiden in crisistijd tot huizenprijzen 'die onder water staan'. Daardoor wordt de doorstroom op de woningmarkt belemmert en als gevolg daarvan weer de mobiliteit op de arbeidsmarkt. Bovendien, zo hebben economen berekend, leidt elke euro waarmee de huisprijs onder water staat tot € 0,20 minder besteding in de reële economie. Dat wil zeggen dat in een baisse waarin de huizenprijzen zakken, de bestedingen in de reële economie nog sterker zakken, maar het werkt ook andersom in een hausse waarin de huizenprijzen boven de hypotheekschuld uit stijgen. In die situatie stijgen ook de bestedingen van de huishoudens progressief proportioneel via hetzelfde verschijnsel.

Bij de pensioenen doet zich eenzelfde verschijnsel voor. In een slecht draaiende economie worden de pensioenpremies in de huidige nominale 'garantie' systemen verhoogd en tegelijkertijd worden de pensioenen niet geïndexeerd of misschien gekort. Dientengevolge gaan de bestedingen in de reële economie omlaag. Loopt de economie goed dan zakken de premies, worden de pensioenen weer geïndexeerd en doen de Nederlandse huishoudens weer meer aankopen in de reële economie.

DNB stelt dat sommige huishoudens door dit systeem van belastingaftrek komen tot een overdaad aan besparingen en vermogen in eigen huis én pensioen en dat geldt dan voornamelijk voor de midden- en hogere inkomens. En terwijl zij die 'vastzittende' overdaad bereiken, bouwen zij te weinig persoonlijk 'vrij besteedbaar' vermogen op. Dit leidt tot een procyclische reële economie die sterker daalt in tijden van een baisse en sterker stijgt in tijden van een hausse. In beide gevallen kan dit leiden tot een sterker uit het lood krimpende/groeiende economie dan in de nationale economieën in de rest van Europa. Die landen kennen nl. geen of een beperkte belastingaftrek voor de aankoop van een eigen huis en/of voor de opbouw van een oudedagsvoorziening. In die landen bezitten de huishoudens daardoor wel veel meer 'vrij' eigen vermogen, meteen inzetbaar in de reële economie.

Europa

De EU die reeds formeel een economische, monetaire en bankenunie is, is ook bezig met het opzetten van een kapitaalmarktunie en een fiscale unie waarbij het de bedoeling is dat uiteindelijk de nationale overheden hun begrotingsbevoegdheden overdragen naar een toekomstige Europese fiscale autoriteit. Dat leidt natuurlijk tot uniformering van fiscale stelsels. Het ziet ernaar uit dat het Nederlandse fiscale en pensioenstelsel daar de gevolgen van gaan ondervinden. Financiën heeft intussen al maatregelen genomen door de belastingaftrek voor een eigenhuis hypotheek te verlagen en wil het zgn. fiscale Witteveenkader voor pensioenopbouw een premiekader laten worden. Premiekader wil zeggen dat er in de wet wordt vastgelegd hoeveel premie er per jaar maximaal fiscaal aftrekbaar voor pensioenopbouw kan worden ingezet. Mocht het nu zo zijn dat er in slechte tijden meer premie nodig is om de pensioenen op peil te houden, dan is dat jammer, maar dat kan betekenen dat de pensioenen in uitbetaling worden gekort en de in opbouw zijnde pensioenen dalen.

De nationale energietransitie

De transitie naar een CO ₂ neutrale energieopwekking in 2050 (Klimaatakkoord Parijs 2015) gaat de BV Nederland honderden miljarden euro's kosten. Veel individuele burgers zullen hun bijdrage voor het energieneutraal maken van hun huis (goede isolatie en warmtepomp) niet zelf uit eigen middelen kunnen betalen. Dat kan bijv. ook via een opslag op de energie- of huurnota, of d.m.v. verhoogde belastingen. Allemaal impopulaire maatregelen en uiteindelijk leiden ook die investeringen op korte termijn tot vraaguitval en pas op langere termijn tot hogere bestedingen als de energienota lager of laag gaat uitvallen. De ceo van Essent die in het kader van zijn CO ₂-reductie taakstelling 'met alle winden meewaait', stelt voor om daar belasting- en pensioengeld voor te gebruiken. Hoekstra ziet hem al komen. Daarom is Essent al in gesprek met banken en pensioenfondsen over hybride producten voor de financiering van de energietransitie via een combinatie van belastinggeld en pensioenpremies. Uiteindelijk zal het naar de verwachting van Essent een budget neutrale maatregel zijn, omdat de energienota daalt tot misschien wel nihil. De ceo stelt wel: "Uiteindelijk is het aan de politiek". Ook hier zal de politiek die voor deze enorme CO ₂-investering staat, een grote pot met pensioengeld zien die ook op andere manieren kan worden aangesproken dan alleen via rechtstreekse pensioenuitkeringen.

Politiek

De discussie over aanpassing van het Nederlandse pensioenstelsel naar individuele potten draait in

de pers vnl. om de roep van de jongeren die vinden dat ze onrechtvaardig worden behandeld en om de overweging dat de financiële structuur van de collectieve solidaire pensioenfondsenregelingen niet meer past bij de huidige flexibele arbeidsverhoudingen.

De stellingname van Koolmees zal echter mede ingegeven zijn door een ander 'politiek' motief voor individuele potten. Het is moeilijk om aan de huidige collectieve solidaire pot met trekkingsrechten geld te ontnemen voor een persoon. Er is geen individueel aanwijsbaar kapitaal. Echter, zo gauw er een persoonlijke kapitaalpot klaar staat voor Filemone Kleibeuker gevuld met € 200.000,-, kan daar een bijdrage uit worden gehaald voor het energieneutraal maken van haar eigen huis. Zij kan ook een tijdlang haar pensioenpremie inzetten voor betaling van rente en/of aflossing van de hypotheek op haar eigen huis. Op die manier wordt de individuele pensioenpot gekoppeld aan uitgaven voor het individuele eigen huis. En dat eigen huis is in de visie van het ministerie van SZW ook een oudedagsvoorziening. Er zijn nog wel andere bestedingsdoeleinden denkbaar zoals het aflossen van een studieschuld en de kosten van kinderopvang. Zo wordt de pensioenpot een levenslooppot, met de mogelijkheid het geld tussentijds te gebruiken voor een aantal fiscaal goedgekeurde bestedingsdoeleinden. En laat nu DNB hebben berekend dat in Europees perspectief vooral de midden en hogere inkomens in Nederland genereuze pensioenen hebben opgebouwd in verhouding tot hun eerdere loon uit arbeid. "In geen enkel OESO-land ligt de vervangingsgraad zo hoog als in Nederland." DNB stelt dan ook dat het mogelijk is de pensioenpremies van vooral de huishoudens met hogere inkomens terug te brengen, ook al omdat deze huishoudens vaak meer vermogen hebben.

Koolmees wil door middel van het stelsel van individuele potten ook tegelijkertijd jongeren in de spitsfase van hun leven waarin zij voor grote uitgaven staan (gecombineerde uitgaven voor pensioenopbouw, aanschaf van een eigen huis en kosten voor het opvoeden van kinderen) meer financiële ruimte geven. En dan natuurlijk die Europese component. Op weg naar een fiscale unie zal er toch geharmoniseerd moeten worden en de rest van Europa is niet zo van die fiscaal begunstigde collectieve solidaire pensioenpotten. De Europese Commissie is juist bezig het zgn. PEPP, een Europees individueel derde pijler pensioenproduct gebaseerd op de opbouw van een individueel kapitaal, in alle EU-lidstaten ingang te laten vinden. Nu nog naast de bestaande nationale systemen, maar op termijn zal er druk ontstaat om daar 'in plaats van' van te maken.

CMHF

De CMHF is altijd tegen individuele potten geweest en vóór het huidige collectieve solidaire systeem. Het mag zo zijn dat in een systeem van individuele potten in theoretische berekeningen weinig minder pensioen wordt opgebouwd dan in het huidige collectieve solidaire systeem, dat zal echter niet gebeuren. Voornamelijk niet omdat zo'n individuele pot voor zowel deelnemer als overheid een te grote aantrekkingskracht uitoefent voor tussentijdse uitgaven als hierboven bedoeld. Toekomstige pensioenopbouw gaat sowieso dalen, maar in een systeem van individuele potten gaat het wel erg hard dalen en dan met dank aan Europa vooral voor de midden en hogere inkomens.

Martin Weusthuis, Sector Defensie